امروزه به دلیل علاقه روز افزون مردم به زندگی سالم، داشتن رژیم غذایی متعادل، علاقه به استفاده از گیاهان به جای مواد شیمیایی و بهره‌مندی از خواص آنها، گیاهان دارویی بازار رو به رشدی پیدا کرده است. از طرف دیگر بسیاری از گیاهان دارویی علاوه بر مصرف عمومی، باید به تولید انبوه رسیده زیرا ماده اولیه بسیاری از شرکت های داروسازی و صنایع غذایی نیز هستند. به دلیل اهمیت این موضوع شرکت آرکا صنعت آب، در مقاله پیش رو درمورد کاشت، پرورش و آبیاری گیاهان دارویی صحبت کرده است. با ما همراه باشید.
تعریف گیاهان دارویی
گیاهان دارویی که در طبیعت یافت می‌شوند، دارای محتوای خاصی از مواد فعال یا متابولیت های ثانویه هستند و عموماً برای اهداف درمانی استفاده می‌شوند. سازمان بهداشت جهانی، گیاهان دارویی را بدین صورت تعریف کرده است؛
“گیاه دارویی به هر گیاهی گفته می شود که؛ در یک یا چند اندام خود(گل، میوه، بذر، ساقه، برگ و ریشه) دارای موادی باشد که می‌توان از آنها برای اهداف درمانی استفاده کرد و یا پیش ساز سنتز داروهای مفید است.”
در واقع گیاهان دارویی دارای یک ماده موثره هستند و این قسمت باعث اثربخشی آنها می‌شود. به همین دلیل، فرآیند کاشت، پرورش و آبیاری گیاهان دارویی از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا اگر این مراحل به صورت اصولی انجام نشود، این ماده موثره تشکیل نمی‌شود و یا از کیفیت مناسبی برخوردار نخواهد بود.
مصارف مختلف گیاهان دارویی
از نظر زراعی، گیاهان دارویی فراوانی وجود دارد، اما لیست کاملی از آنها در دسترس نیست. برخی از این گیاهان قابلیت این را دارند که در گلخانه کشت شده و به تولید انبوه برسند. مصارف مختلف گیاهان دارویی را می‌توان به موارد زیر طبقه‌بندی کرد:
-
مصارف درمانی
گیاهان دارویی دارای ماده فعال، خواص درمانی دارند. حدود یک چهارم داروهای تهیه شده در دنیا، منشاء گیاهی دارند. مانند؛ بابونه، گل گاوزبان، زیره، اسطوخودوس، شیرین بیان، بادرنجبوبه و رزماری.
-
مصارف خوراکی
گیاهان معطر که فقط دارای خواص طعم و بو هستند و عمدتاً برای مصارف آشپزی و نه برای مصارف درمانی استفاده می شوند. این گروه از گیاهان دارویی برای مصارفی مانند؛ طعم دهنده، نوشیدنی، شیرین کننده و رنگ طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی گیاهان دارای مصارف خوراکی مانند؛ سیر، شوید، ریحان، لیمو و زعفران.
-
مصارف صنعتی
برخی گیاهان دارویی نیز، برای استخراج اسانس برای اهداف تجاری بویژه تولید لوازم آرایشی و بهداشتی و مواد غذایی کاربرد دارند. مانند؛ نعناع، پونه کوهی، زیتون، سیاهدانه، بابونه و نارگیل.
عوامل موثر بر رشد گیاهان دارویی
با توجه به مصارف متعدد گیاهان دارویی، کشت و پرورش آنها بویژه در سالهای اخیر گسترش قابل توجهی یافته است. اما هر کدام از این گیاهان (بسته به گونه) نیاز به مراقبت ویژه دارند و پتانسیل تجاری متفاوتی نیز دارند. به علاوه نیاز آبی هر کدام از این گیاهان با دیگری فرق دارد و به همین دلیل باید به صورت اصولی کشت و آبیاری شوند. اگر بخواهیم عوامل بیرونی و محیطی موثر بر رشد گیاهان دارویی را لیست کنیم، شامل موارد زیر می‌شود؛
- نور و تابش خورشید
- درجه حرارت
- آب و رطوبت در طول دوره رشد
- خاک و شرایط مورد نیاز
- عناصر غذایی مورد نیاز
- محل زراعت
شاید بگویید این عوامل برای رشد تمامی گیاهان ضروری است. درست است اما برای اینکه ماده موثره و متابولیت‌های ثانویه در گیاهان دارویی تشکیل شود، باید عوامل ذکر شده تحت شرایط ویژه و مراقبت های خاص انجام شد. منظور از متابولیت های ثانویه همان بخشی از گیاه است که فقط در گیاهان دارویی وجود دارد و طی فرآیندهای پیچیده بیوشیمیایی و به مقدار بسیار کم (کمتر از 1 درصد وزن خشک گیاه) ساخته می‌شود. به علاوه درمورد گیاهان دارویی، کیفیت محصول نهایی نسبت به کمیت، اهمیت بیشتری دارد. هر چند تمامی عوامل موثر ذکر شده از اهمیت بالایی برخوردار هستند، اما در ادامه بیشتر درمورد آبیاری گیاهان دارویی صحبت خواهیم کرد.
آبیاری گیاهان دارویی
از مهمترین عوامل برای رشد هر گیاه، تامین نیاز آبی گیاه در طول دوره رشد است. درمورد گیاهان دارویی این مسئله جایگاه ویژه ای دارد. زیرا هر گونه کمبود یا تنش آبی باعث کاهش ماده موثره و کیفیت محصول نهایی می‌شود (البته در برخی گونه‌ها). اگر تجربه کاشت گیاهان دارویی را داشته باشید، حتماً هنگام کمبود آب با علائمی مانند؛ توقف رشد، کوتاه شدن میان گره ها، کوچکی و بد شکل شدن و یا جمع شدن برگ ها، سوختگی حاشیه برگ ها، زرد شدن و ریزش برگ ها مواجه شده اید.
به علاوه در نظر داشته باشید که؛ گیاهان تازه کشت شده و جوان نسبت به گیاهان بالغ به آب کمتری نیاز دارند. بنابراین شما باید سیستم آبیاری را طوری طراحی و اجرا کنید که نیازهای آبی گیاه را در تمامی مراحل رشد تامین کند. مثلاً باید در پای هر بوته، قطره چکان دبی ثابت مدل ضد چکه تعبیه کنید تا هر دور آبیاری به میزان مشخص و در زمان معین صورت گیرد.
همچنین گیاهان دارویی به میزان مشخصی رطوبت در ناحیه ریشه نیاز دارند. به همین دلیل باید از سیستم های نوین آبیاری استفاده شود. زیرا به عنوان مثال؛ تنها با اجرای آبیاری قطره ای است که می‌توان از رواناب سطحی جلوگیری کرد و طوری آب را در اختیار ریشه گیاه قرار داد (در فواصل مشخص، به میزانی که گیاه نیاز دارد) که پیاز رطوبتی مناسبی اطراف ریشه شکل بگیرد و از این طریق ریشه گسترش باید.
به علاوه سیستم آبیاری قطره ای از تجمع آب در ناحیه اطراف ساقه بوته و ریشه جلوگیری می‌کند. مهم است بدانید که آبیاری زیاد یا دائماً گِل بودن در قسمت ریشه باعث پوسیدگی ریشه شده و به گیاه آسیب می‌زند. به علاوه، میزان رطوبت مورد نیاز در خاک، به نوع گیاه و مرحله رشدی آن بستگی دارد.
به عنوان مثال؛ رایج است که برای کشت اسطوخودوس از روش دیم استفاده می‌کنند اما پژوهش ها و تجربه در طی سالهای اخیر نشان داده است که آبیاری اصولی، تاثیر زیادی بر روی رشد و افزایش ماده موثره گیاه خواهد داشت. همچنین آبیاری منظم، تاثیر بارزی بر روی افزایش اسانس گیاه نعنا و بابونه دارد. بنابراین در فرآیند زراعت گیاهان دارویی، میزان آب در دسترس و نیاز آبی گیاه در مراحل مختلف رشدی، اهمیت زیادی دارد. در مزارع کشت و صنعت معمولاً از روش های آبیاری نوین استفاده می‌شود. زیرا تنها با این روشها می‌توان مدت آبیاری، دور آبیاری و میزان آبیاری را بر اساس نوع گیاه تنظیم کرد.
به عنوان یک توصیه جانبی، بهتر است بدانید که؛ به منظور رشد مقرون به صرفه گیاهان دارویی و معطر، بهتر است آنها را در قلمرو مبدأ خود کاشت تا نیاز به استفاده از فناوری‌های جدید، کاهش یافته و در نتیجه هزینه برای جبران شرایط محیطی نامناسب کمتر شود.
کشت گیاهان دارویی و معطر با آبیاری قطره ای
در آبیاری گیاهان دارویی و معطر، اولین کاری که باید انجام داد این است که از آبیاری برگ‌ها خودداری شود تا از ایجاد بیماری و آسیب جلوگیری شود. بر همین اساس از بین روش‌های آبیاری تحت فشار، فقط آبیاری قطره ای برای گیاهان دارویی کاربرد دارد. در واقع آبیاری بارانی به دلیل پاشش آب در فضا و قرار گیری قطرات آب و رطوبت روی برگ‌ها، روش مناسبی نیست.
دومین نکته این است که؛ مقدار آب باید مناسب و بهینه باشد تا در خاک نفوذ کند و برای مدت طولانی آن را مرطوب نگه دارد. اما برای پوسیده نشدن ریشه توصیه می‌شود از ایجاد رواناب و اشباع شدن خاک از آب، جلوگیری شود. با توجه به این جوانب، آبیاری قطره ای مناسب‌ترین روش برای این محصولات در نظر گرفته می‌شود. در ادامه چند نمونه از گیاهان دارویی و شرایط آبیاری آنها، ذکر شده است؛
-
ریحان: گیاه معطر مدیترانه ای
ریحان در مقایسه با سایر گیاهان دارویی و معطر که حتی به روش دیم کاشته می‌شود، به آبیاری مکرر نیاز دارد. زیرا خشکسالی و از سوی دیگر آبیاری زیاد را نیز دوست ندارد. بنابراین بهتر است به صورت منظم و مکرر آبیاری شود. این امر با نصب صحیح سیستم آبیاری امکان پذیر است.
-
کرفس: سبزی دارویی یونانیان باستان
کرفس خاک غنی از مواد آلی را ترجیح میدهد و رطوبت دائمی برای آن مطلوب است. می‌توان گفت؛ کرفس عاشق آب است و بنابراین نیاز به آبیاری هر 2-3 روز یکبار دارد. البته این امر به نوع بافت خاک نیز بستگی دارد. با سیستم آبیاری قطره ای، از غرقابی غیرضروری جلوگیری می‌شود و بهره وری منابع حاصل می‌شود.
-
آویشن: گیاه معطر کوهستانی
پژوهش هایی در ایران که آبیاری گیاه آویشن را در دوره های 5 و 10 روزه مقایسه کرده، نشان میدهد؛ آبیاری منظم گیاه آویشن هر 5 روز یکبار در طول دوره رشد، وزن تر و خشک بوته را به طرز معناداری افزایش میدهد. به عبارت دیگر، دور آبياري 5 روزه منجر به توليد بيشترين وزن تر و خشک در گیاه آویشن گردید. توجه به آبیاری منظم برای گیاهی مثل آویشن که یک گیاه چند ساله است، اهمیت بالایی دارد.
توصیه های کلی درمورد آبیاری گیاهان دارویی
از آنجا که بیش از 7500 گونه از گیاهان دارویی مختص به ایران وجود دارد و هر کدام شرایط ویژه ای از عوامل محیطی را طلب می‌کنند، نمی‌توان نسخه یکسانی برای همه گونه ها پیچید. با این حال قبل از هر اقدام دیگری موارد زیر را در کشت و پرورش گیاهان دارویی در نظر بگیرید؛
- آبیاری قطره ای با توزیع یکنواخت آب در سطح مزرعه و کاهش ضایعات به دلیل استفاده مناسب از منابعی که در اختیار دارد، نیازهای مختلف این خانواده از گیاهان را برطرف می‌کند. به علاوه هدف نهایی از کشت، پرورش و آبیاری گیاهان دارویی، رسیدن به ماده موثره بیشتر و با کیفیت بالاتر است. این مهم از طریق برنامه ریزی بر اساس گونه گیاه حاصل می‌شود.
- آبیاری در صبح یا اواخر عصر توصیه می‌شود، به خصوص زمانی که درجه حرارت بالا در طول روز وجود دارد. هنگامی که دما از 25 تا 26 درجه بیشتر شود، گیاهان هر روز به آب نیاز دارند. در نظر داشته باشید که؛ عملکرد برخی از گیاهان مثل نعنا و شوید در دمای ممتد 25 درجه سانتیگراد (هوای گرم) افزایش می‌یابد و اسانس آنها بیشتر می‌شود.
- همه گیاهان دارویی به آب نیاز ندارند. در واقع، برخی مانند پونه کوهی، خاک خشک را دوست دارند. بنابراین به یاد داشته باشید که رفتار هر گیاه متفاوت است. استفاده از آبیاری قطره ای زمانی که گیاه به رطوبت ثابت نیاز دارد توصیه می شود زیرا به ما امکان می دهد منابع آبیاری خود را هوشمندانه و با توجه به نیاز گیاه مدیریت کنیم.
