نیاز سرمایی چیست؟
بر اساس یک دسته بندی، درختان به دو گروه خزان کننده (برگریز) و درختان همیشه سبز تقسیم میشوند. درختان خزان کننده، تمامی برگ های خود را در زمان مشخصی از سال از دست میدهند. درختان میوه خشکباری (پسته، گردو و بادام)، تمامی درختان دانه دار (سیب، گلابی و به)، تمامی درختان هسته دار (هلو، شلیل، آلو)، انگور، مرکبات و انجیر در گروه درختان خزان کننده قرار میگیرند و برای عملکرد مطلوب، نیاز سرمایی مشخصی دارند. همانطور که نیاز آبی و تغذیه گیاه در فصل رشد (بهار و تابستان) اهمیت دارد، درخت برای عملکرد مناسب به گذراندن یک دوره رکود در فصل سرما نیاز دارد. برخی منابع، دمای بین 2 تا 7 درجه سانتیگراد را به عنوان دمای موثر بر تامین نیاز سرمایی درختان ذکر کرده اند. به طور کلی درختان یک آستانه دمایی را از لحاظ گرما و سرما میتوانند تحمل کنند. اما نیاز سرمایی با سرمازدگی درختان متفاوت است.
سرمازدگی درختان چیست؟
پدیده سرمازدگی زمانی اتفاق میافتد که دمای هوا به پایین ترین دمای آستانه تحمل آن گیاه برسد. این دما با توجه به نوع محصول، سن درخت و بافت خاک متفاوت است. مثلاً برای درخت پسته تجربه دمای 4 درجه سانتیگراد در اول بهار، ریسک سرمازدگی را بالا میبرد. درجه حرارت پایین، سبب ایجاد خسارت در تنه، شاخه و یا از بین رفتن اندام های گیاهی میشود.
سرما زدگی درختان در چه شرایطی اتفاق میافتد؟
در پدیده سرمازدگی دو عامل اهمیت دارد؛
- دما
- فصل
منظور از دما در پدیده سرمازدگی، درجه حرارتی است که کمتر از آستانه تحمل گیاه است و در آن درخت و یا گیاه دچار آسیب میشود. درمورد فصل نیز باید گفت؛ بالاترین ریسک سرمازدگی زمانی است که گیاه در حال رشد و نمو باشد. در دو موقع از سال این شرایط ایجاد میشود؛
- اوایل بهار (سرمای دیررس بهاره)
- اوایل پاییز (سرمای زودرس پاییزه)
به طور معمول در اواخر زمستان و اول بهار، با ایجاد تغییرات هورمونی، خواب درختان شکسته شده و گیاه شروع به فعالیت و رشد میکند. وقتی گیاه در مرحله غنچه دهی و تورم جوانه است، مقاومت خوبی به دماهای پایین دارد. اما هر چه زمان میگذرد، مقاومت گیاه برای تحمل دماهای صفر و زیر صفر کاهش مییابد. طبق یک قاعده، هر چه غنچه به سمت میوه شدن پیش میرود، میزان تحمل آن نسبت به دماهای پایین، کم و کمتر میشود. یعنی با سرمای دیررس بهاره، هر چقدر گیاه زودتر شروع به جوانه دهی و گلدهی کرده باشد، درصد آسیب آن بیشتر خواهد بود. سرمای زودرس پاییزه نیز میتواند در هفته پایانی شهریور و یا اوایل مهر اتفاق افتاده و باعث خسارت به محصولات زراعی و باغی شود.
چرا رسیدگی به سرمازدگی درختان اهمیت دارد؟
پدیده سرمازدگی دقیقاً زمانی رخ میدهد که درخت در مرحله رشد بوده و از اواخر اسفند ماه تا اوایل فروردین، بسته به منطقه و شرایط آب و هوایی درخت شروع به تورم جوانه ها و در ادامه گلدهی میکند. اگر در این بازه کاهش دما اتفاق بیفتد، خسارتی که به درخت وارد میشود میتواند کل محصول سال جاری را از بین برده و حتی به محصول سال آینده نیز آسیب بزند. زیرا در اثر سرمای بیش از توان، درخت از ناحیه تنه و ریشه دچار عارضه شده و جوانه ها نیز آسیب میبینند.
از سوی دیگر هر چقدر جوانه های درخت به سمت میوه شدن پیش میرود، درصد آسیب در اثر سرما افزایش پیدا میکند. یعنی در ابتدای تورم، جوانه ها مقاومت خوبی به وقوع دماهای پایین دارند اما هرچه زمان میگذرد میزان مقاومت گیاه به دماهای صفر و زیر صفر کاهش مییابد. به طوری که مقاومت در مرحله تورم جوانه و پیش از گلدهی بیشتر از مرحله گل کامل و تحمل مرحله گل بیشتر از مرحله تشکیل میوه یا میوه نارس است. با وقوع یخبندان در مرحله گل معمولاً بخشی از میوه حفظ میشود اما خسارت کاهش دما در مرحله اولیه تشکیل میوه می تواند موجب نابودی کل محصول گردد. در نمودار زیر به صورت فرضی میزان مقاومت درخت در برابر سرمازدگی در مراحل مختلف رشدی، تعیین شده است.
6 راهکار بلندمدت برای جلوگیری از سرمازدگی درختان
راهکارهای طولانی مدت بر روی روشهایی تمرکز دارد که باید در زمان احداث باغ مورد توجه قرار گیرد.
- رعایت اصول انتخاب محل باغ. مواردی مانند؛ ارتفاع از سطح دریا، شدت وزش باد، بیشینه و کمینه دما در فصول مختلف سال، محصول زیر کشت میزان بارش در نظر گرفته شود. به عنوان مثال؛ در مناطق سردسیر بهتر است از رقم های دیرگل استفاده کرد و یا باغ را در دره و یا محل تجمع هوای سرد احداث نکرد.
- هرس به موقع و اصولی. این مورد برای جلوگیری از خسارت سرمای زودرس پاییزه، توصیه میشود.
- استفاده نکردن از کود نیتروژن در فصل پاییز. این کود رشد رویشی را افزایش داده و درخت زودتر جوانه میدهد.
- تمیز نگه داشتن خاک در فصل پاییز و زمستان. یعنی باید برگ های خشک و شاخه های هرس شده از داخل باغ خارج شده و سطح خاک تمیز و یکدست باشد.
- کاهش علف های هرز و شخم زدن قبل از زمستان به افزایش درجه حرارت خاک کمک میکند.
- استفاده از باد شکن. یکی از روشهایی که در کشورهای پیشرفته مانند کره جنوبی و ژاپن مورد استفاده قرار میگیرد، استفاده از موانع فیزیکی و بادشکن است. این موانع میتواند از شدت باد و ورود سرما به داخل باغ بکاهد.
اقدامات پیشگیرانه قبل از وقوع سرمازدگی
راهکارهای کوتاه مدت بر روی روشهایی تمرکز دارد که چند هفته یا چند روز قبل از وقوع سرمازدگی باید انجام شود. در این مورد باید در نظر داشته باشید؛ درختان میوه از دو ناحیه یعنی تنه و ریشه نسبت به سرما آسیب پذیر هستند. بنابراین باید تمرکز اصلی باغدار بر روی محافظت این دو قسمت باشد. این مسئله درمورد نهال و درختان جوان مهمتر است. زیرا تنه درخت رشد نکرده و نسبت به سرما حساسیت بیشتری دارد. از سوی دیگر ریشه درخت نیز به عمق نرفته و به سطح خاک نزدیکتر است. به همین دلیل احتمال سرمازدگی برای درختان جوان افزایش مییابد. معمولاً سرما میتواند به عمق 2 الی 2.5 متری زمین نفوذ کند (با توجه به بافت خاک). اقدامات زیر فقط چند مورد از راهکارهایی است که باغداران قبل از ورود هوای سرد به باغ، میتوانند انجام دهند؛
- بررسی پیش بینیهای هفتگی آب و هوا شناسی. باید اطلاعات ایستگاههای هواشناسی و نقشههای هواشناسی را در بازههای پرخطر مثل اواخر زمستان و هفته های اول فروردین بررسی کرد. پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو به صورت مرتب نقشه هایی برای پیش بینی احتمال سرمازدگی درختان میوه در مرحله غنچه دهی (تورم و جوانه گل) و گلدهی منتشر میکند.
- استفاده از بخاری باغی. بعضی از باغداران نیز در فواصل مشخص (مثلاً هر 50 متر) یک 4 لیتری گازوییلی میسوزانند.
- نصب دستگاه هواشناسی کوچک داخل باغ. این دستگاه ها میتواند با نیم درجه اختلاف دمای 12 ساعت آینده را پیشبینی کند.
- استفاده از ماشین باد. ماشین باد و دستگاههایی که گرما تولید میکند، عملکرد خوبی داشته و در سالهای اخیر در شهرهای شهرکرد و شاهرود مورد استفاده قرار گرفته است.
- پوشاندن تنه درخت با گونی و پلاستیک. به ترتیبی که تنه دچار خفگی نشود و تا حدودی به اکسیژن دسترسی داشته باشد.
- افزودن کود دامی پوسیده (کود گاوی و یا کود مرغی) در محل ریشه. استفاده از کود بر روی سطح خاک اثر معکوس دارد. بنابراین باید به روش چالکود، کودها را داخل خاک دفن کرد. حرارت ایجاد شده در قسمت ریشه مانع از این میشود که ریشه سرما را از سطح خاک دریافت کند.
- سمپاشی روغنی. پاشش روغن ولک در یک روز آفتابی در فصلی که درختان به خواب زمستانی رفتند. این سمپاشی روغنی، علاوه بر مراقبت از یخ زدگی درخت در فصل زمستان، حشراتی که روی تنه درخت لانه کرده و یا تخم گذاری کرده اند از بین میبرد. اگر دمای هوا کمتر از 5 درجه سانتیگراد باشد نباید روغن پاشی کنیم. این اقدام را میتوان یک بار قبل از جوانه دهی و تورم جوانهها و یکبار نیز بعد از هرس انجام داد. قبل از روغن پاشی، احتمال بارندگی باید در نظر گرفته شود. 48 ساعت قبل و بعد از سمپاشی نباید بارندگی باشد.
- استفاده از رنگ محافظ تنه. برای نهال و درختان تازه کشت شده، رنگ محافظ تنه بسیار کمک کننده است.
- روشهای سنتی مقابله با سرما زدگی استفاده از پوست پسته، به همراه ترکیب آب و گازوییل، پوست بادام، کاه و کلش است. در نظر داشته باشید برخی از باغداران اقدام به سوزاندن لاستیک و یا پلاستیک میکنند. جدای از بحث آلودگیهای زیست محیطی، دود ناشی از سوزاندن لاستیک به صورت عمودی به بالا رفته و تقریباً در گرم کردن فضای باغ تاثیری ندارد. اما وقتی از پوست پسته، پوست بادام، کاه و کلش استفاده شود، دود ناشی از سوزاندن پوست پسته به صورت ابرمانند بین درختان پیچیده و درجه حرارت باغ را تا حدود 2 تا 2.5 درجه سانتیگراد افزایش میدهد.
