در سالهای اخیر در ایران شاهد رشد کاشت و بهرهبرداری از محصولات زراعی، سیفی و سبزیجات بودهایم. اگر چه این محصولات همیشه پرمصرف بوده و جایگاه ویژهای در سبد غذایی داشته، اما به طور مشخص در چند سال گذشته، کاشت این محصولات در ایران افزایش یافته است. یکی از سودآورترین محصولات کشاورزی، گوجه فرنگی است. به گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران، صادرات گوجه فرنگی ایران در دو ماهه نخست سال 2024 میلادی به 97 میلیون دلار رسیده است. از مهمترین دلایل این مسئله میتوان به موارد زیر اشاره کرد؛
- زودبازده بودن گوجه فرنگی (از انتقال نشاء به گلخانه تا برداشت، 90 روز)
- کشف بازارهای جهانی و امکان صادرات این محصولات به کشورهای همسایه
- ایجاد شرکتهای سورتینگ و بستهبندی که صادرات محصولات زراعی را آسان کرده است
- کاشت سبزیجات در فضای گلخانه که امکان کنترل عوامل محیطی مختلف را فراهم میکند
- فرآوری گوجه فرنگی به صورت رب، سس و پودر گوجه با تنوع گسترده
طبق آمارهای سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO) در دسامبر 2022، کل تولید جهانی برای تولید تازه و فرآوری شده گوجه فرنگی بیش از 189 میلیون تن بوده است. این آمارها، افزایش 4 درصدی را نسبت به سال 2018 نشان میدهد. در واقع گوجه فرنگی در گروه محصولات نقدی (Cash Crops) قرار میگیرد و علاوه بر اینکه محصول تولید شده به عنوان محصول نهایی در بازار عرضه میشود، دوره بازگشت سرمایه کوتاهی نیز دارد. مسئله مهم در مسیر پرورش گوجه فرنگی و به طور کلی سیفی جات این است که؛ این گروه از گیاهان نسبت به کم آبی بسیار حساس بوده و نداشتن برنامه آبیاری، به شدت به کاهش عملکرد میانجامد. به همین دلیل شرکت آرکا صنعت آب، به عنوان مرجع تخصصی تولید و فروش تجهیزات آبیاری در ایران، قصد دارد در مقاله پیش رو درمورد جدیدترین روشهای آبیاری گوجه برای رسیدن به بالاترین راندمان صحبت کند. با ما همراه باشید.
چه مناطقی برای کشت گوجه مناسب است؟
تقریبا در تمام مناطق ایران، امکان کشت و پرورش گوجه فرنگی وجود دارد. البته در بسیاری از مناطق به دلیل افزایش یا کاهش دمای بیش از حد در پاییز و یا تابستان، نشاء خریداری شده و در گلخانه کشت میشود. در واقع برخی از پرورش دهندگان به دلیل حساسیت گیاه، مرحله نشاء کاری را خود انجام نمیدهند. اما به طور مشخص گوجه فرنگی برای کشت به دمای معتدل نیاز دارد یعنی دما نباید در تمامی مراحل رشد از 15 درجه سانتیگراد، کمتر شود. به همین دلیل کشاورزانی که قصد دارند گوجه را در فضای باز کشت کنند، باید این نکته را در نظر بگیرند.
خاک مناسب برای کشت گوجه فرنگی
طبق یک قاعده کلی خاک حاوی مواد آلی، مانند خاک لومی_شنی، گزینه مناسبی برای کاشت سبزیجات است. این گروه از گیاهان ریشه عمیقی نداشته و نهایتاً ریشه آنها تا عمق 50 سانتیمتری زمین نفوذ میکند. اما به دلیل فرآیند رشد سریع، خاک باید غنی از مواد آلی بوده تا میوه و محصول نهایی به رشد کامل برسد.
باید بدانید که سیفی و سبزیجات به آبیاری زیادی نیاز دارد. معمولاً دور آبیاری هر روز و یا هر دو روز یکبار است. به همین دلیل بعد از یک فصل زراعی، خاک از نظر مواد معدنی بویژه فسفر و کلسیم فقیر شده و نیاز به تقویت دارد. اگر خاک دارای تغذیه مناسب نباشد و تقویت نشود، کمبود فسفر و کلسیم باعث میشود گل بوتههای گوجه ریخته و گلها به میوه تبدیل نشود. به علاوه پی اچ (PH) خاک برای گیاه گوجه فرنگی باید بین 4.5 تا 5.5 باشد. هر چقدر مقدار اسیدی خاک بهتر و بیشتر باشد، به میوه بیشتری خواهیم رسید. این مسئله درمورد گوجه فرنگی و خیار که به آبیاری زیادی نیاز دارد، صدق میکند. برای تقویت خاک زمین زراعی دو گزینه پیش رو دارید؛
- تناوب زراعی را رعایت کنید. یعنی بعد از یک الی دو سال کاشت گوجه فرنگی یا سیفی اقدام به کاشت محصول دیگری مانند؛ جو و گندم نمایید. با رعایت تناوب زراعی، خاک فرصت خواهد داشت تا دوباره خود را احیا کند.
- پس از برداشت محصول (آخر پاییز)، زمین را شخم زده و آن را تغذیه کنیم. شخم زدن و زیر و رو کردن خاک به افزایش اکسیژن آن کمک بسیاری میکند. تغذیه خاک نیز باید بر اساس آزمایش خاک باشد. برای زمینهای زراعی باید هر 3 سال یکبار یک آزمایش خاک گرفته شود. در این آزمایش، کمبودها و نیازهای خاک تعیین شده و بر اساس آن برنامه غذایی برای خاک تعیین میشود. یکی از مواردی که در تقویت خاک تاثیر بسزایی دارد، کود حیوانی پوسیده است. البته این اقدامات باید قبل از کاشت بذر یا نشاء سیفی انجام شود.
افزایش عملکرد گوجه فرنگی در هکتار (آبیاری/ مالچ پاشی/کیفیت نشاء/تغذیه/دما)
روشهای مختلفی برای افزایش راندمان گوجه فرنگی در هکتار، به صورت علمی و تجربی معرفی شده است. برخی از این روشها در سالهای اخیر توسط کشاورزان ایرانی، مورد استفاده قرار گرفته و تا حد زیادی، راضی کننده بوده است. در ادامه مهمترین و کاربردیترین موارد را لیست کردهایم؛
-
آبیاری قطره ای با نوار تیپ.
یکی از بهترین روشهایی که علاوه بر کاهش هزینهها، عامل توزیع یکنواخت آب بوده و مصرف آب را بسیار کاهش داده است، استفاده از سیستم آبیاری قطره ای با نوار تیپ است. نوار تیپ نوعی نوار آبیاری قطره ای است که با فشاری کمتر از فشار اتمسفر و به صورت قطره قطره آب را دقیقاً در ناحیه ریشه تخلیه میکند. در طرحهای روباز (در فضای باز) معمولاً از نوار تیپ بغل دوخت برای آبیاری گوجه فرنگی و در طرح های گلخانه ای (در فضای بسته) از نوار تیپ پلاکدار استفاده میشود. قبل از کشت، نوار تیپ ها پهن شده، مالچ پلاستیکی نیز روی آن کشیده میشود. سپس محل کشت هر نشاء را سوراخ کرده و نشاء را میکارند. عرض مالچ حدود 50 سانتیمتر است و نقش مهمی در حفظ رطوبت و آبیاری بهینه دارد.
-
کاشت نشا در بستر مناسب.
یکی از اقدامات کشاورزان در کشت گوجه در مزرعه، کاشت نشاء در بستر پوشیده از مالچ پلاستیکی است. مالچ در معنای عمومی نوعی پوشش است که روی خاک کشیده شده و نقش حفظ کننده رطوبت خاک را بر عهده دارد. مالچ میتواند پلاستیکی، پارچه ای و خردههای چوب باشد. برخی کشاورزان همزمان با پهن کردن نوار تیپ، روی آن مالچ پلاستیکی میکشند. همین مسئله دمای خاک را کنترل کرده، علف های هرز را تا 90 درصد کاهش داده و شدت تبخیر را در سطح مزرعه به طور قابل توجهی پایین میآورد.
-
کاشت نشاء با کیفیت و سالم.
نشاء وقتی به ارتفاع 5 تا 7 سانتیمتر رسید و 2 برگ شد، به مزرعه منتقل میشود. گیاه حدود چند ساعت بعد از قرار گرفتن داخل مزرعه، شروع به رشد میکند. این درحالیست که قبلاً از زمان انتقال بوته از مزرعه خزانه به محل کشت، حدود 20 روز طول میکشید تا ریشه ها در خاک جدید استقرار یابند و رشد مجدداً از سر گرفته شود. اما داخل سینی نشاء ریشه کاملاً سالم مانده و به محض انتقال به مزرعه، شروع به رشد میکند.
-
تغذیه اصولی و محلولپاشی به موقع.
همانطور که قبلاً اشاره شد خاک مزرعه یا گلخانه برای کشت گوجه فرنگی، باید غنی از مواد آلی و تا حدودی اسیدی باشد. علاوه بر تقویت خاک قبل از کاشت نشاء، پس از کاشت نیز باید به موقع و با ترکیب درست، محلولپاشی انجام شود.
-
حفظ دمای محیط مزرعه یا گلخانه در حد مطلوب.
دمای مطلوب برای کاشت گوجه فرنگی یعنی در عمق 10 سانتیمتری خاک، دما کمتر از 15 درجه سانتیگراد نشود. در فرآیند رشد، تعادل رشد رویشی و زایشی بسیار اهمیت دارد. رشد رویشی یعنی رشد برگها و رشد زایشی یعنی رشد میوه. در برقراری تعادل دو عامل اساسی وجود دارد؛ دما و آب. برای نشاء گوجه فرنگی دما نباید کمتر از 15 درجه سانتیگراد شود. آبیاری هم به برنامهریزی نیاز دارد. از شروع میوه دهی تا برداشت محصول، آبیاری افزایش پیدا میکند و در این بازه زمانی خاک نباید خشک شود و همیشه باید مرطوب باشد.
متوسط عملکرد گوجه فرنگی در روشهای آبیاری شیاری و قطره ای
- متوسط عملکرد گوجه فرنگی در هکتار، با روش آبیاری سنتی (شیاری یا فارو) حدود 45 تن در هکتار است.
- متوسط عملکرد گوجه فرنگی در هکتار، با روش آبیاری قطره ای حدود 110 تن در هکتار است.
نیاز آبی گوجه فرنگی حدود 7/600 متر مکعب در هکتار است. این مقدار نیاز خالص آبی گوجه فرنگی است. یعنی برای طی کردن فرآیند رشد بهینه باید این مقدار آب در طول فصل، در دسترس ریشه قرار گیرد. اگر از روش آبیاری سنتی استفاده شود، (با 46 درصد راندمان) به حدود 16 هزار متر مکعب آب در هکتار نیاز است. در حالی که با روش آبیاری قطره ای (با 90 درصد راندمان) به حدود 8 هزار متر مکعب آب در هکتار نیاز است. در واقع با آبیاری قطره ای، مصرف آب نصف شده و هزینه ها نیز چندین برابر کاهش مییابد.
به طور متوسط برای هر هکتار گوجه فرنگی در کشت سنتی، به 2 لیتر آب در ثانیه نیاز داریم. اما در روش قطره ای با 0/7 تا 0/8 لیتر آب در ثانیه به ازای هر هکتار میتوان به عملکرد 90 تن در هکتار رسید. جدیدترین پژوهشها، آبياري قطره ای را با آبياري جوی پشته ای در گوجه فرنگی مورد مقايسه قرار دادند. نتايج نشان داد كه در روش آبياری قطره ای برای حصول به عملكرد مساوی ( 51 تن در هكتار )، 44 درصد آب كمتری مصرف شده است.
سوالات متداول درمورد پرورش و آبیاری گوجه فرنگی
- طریقه کاشت گوجه با نوار تیپ چگونه است؟
مراحل کاشت گوجه فرنگی با نوار تیپ بدین ترتیب است؛
- تسطیح کردن و آماده سازی زمین کشاورزی (شخم زدن و نرم کردن خاک قبل از انتقال نشاء)
- پهن کردن نوار تیپ با دستگاه ردیف کار یا به صورت دستی
- کشیدن مالچ پلاستیکی روی نوار آبیاری قطره ای
- سوراخ کردن محل نشاء از روی پلاستیک
- قرار دادن نشاء گوجه فرنگی در خاک
- شروع آبیاری به صورت روزانه
- ایجاد داربست (نخ کشی) برای محافظت از گیاه و آسان شدن فرآیند میوه دهی
- در آبیاری گوجه فرنگی از نوار تیپ چند سانتیمتر استفاده میشود؟
انتخاب بهترین فاصله قطره چکانها یا خروجی آب به محصول زیر کشت، آرایش کشت، بافت خاک و میزان نفوذپذیری خاک بستگی دارد. در محاسبه فاصله کاشت گوجه فرنگی بصورت قطره ای باید فاصله روی ردیف ها و فاصله بین ردیف ها در نظر گرفته شود. برای گوجه فرنگی با آرایش کشت بین ردیف 120 سانتیمتر و روی ردیف 40 سانتیمتر (40*120) و خاک با بافت متوسط (لومی) توصیه میشود از نوار تیپ 20 و 30 سانتیمتر استفاده کرد.
- زمان کاشت گوجه فرنگی در گلخانه؟
در شرایط کشت گلخانه ای، نشاء گوجه فرنگی در اوایل شهریور ماه کشت شده و در اوایل آذر ماه برداشت میشود.
- زمان کاشت گوجه فرنگی در فضای باز؟
کاشت گوجه در فضای باز، بسیار به آب و هوای منطقه بستگی دارد. بهترین زمان کاشت گوجه فرنگی در مناطق سردسیر، موقعی است که فصل سرما و یخ زدگی تمام شده و هوا تا حدودی گرم شده است. بنابراین در این مناطق اواسط اردیبهشت، بهترین زمان کشت گوجه است. از سوی دیگر زمان کاشت گوجه فرنگی در مناطق گرمسیر مانند جنوب کشور ایران، اواسط اسفند ماه است.