انواع روش‌های آبیاری گندم/ آبیاری گندم با نوار تیپ

در کشاورزی، عملکرد یا راندمان محصول (Crop yield) بر اساس مقدار محصول کشت شده یا تولید شده در واحد سطح زمین، برآورد می‌شود. به علاوه به تولید واقعی بذر از گیاه (seed ratio) نیز اشاره دارد. مثلاً اگر یک دانه گندم، سه دانه گندم تولید کند، عملکرد محصول 1 به 3 خواهد بود.

در سال های اخیر عملکرد محصول، در کشورهای اروپایی رشد چشمگیری داشته است. مثلاً در سال 2022 کشورهای هلند، نیوزیلند و ایرلند به عملکرد 9 الی 10 تن در هکتار رسیده اند. این در حالی است که؛ کشور ایران در سالهای اخیر توانسته به عملکرد 2 تن در هکتار برسد. در نظر داشته باشید که این کشورها از نظر وسعت و اراضی قابل کشت نسبت به ایران، بسیار محدودتر هستند. یکی از مهمترین عوامل این اختلاف، برنامه ریزی آبیاری است. به علاوه در ایران بخش قابل توجهی از مزارع گندم، به صورت دیم کشت می‌شود و عملاً برنامه ریزی برای آبیاری انجام نمی‌شود.

در ادامه به مهمترین عوامل برای کشت و آبیاری منظم گندم، پرداخته ایم. عواملی مانند؛ نیاز آبی گندم، انواع روش‌های آبیاری، زمانبندی آبیاری گندم، آبیاری گندم با نوار تیپ، آبیاری گندم با لوله مه پاش و هر آنچه که برای کشت و آبیاری گندم، باید بدانید. با شرکت آرکا صنعت آب همراه باشید.

مراحل رشد گندم

مراحل رشد گندم به 4 مرحله اصلی تقسیم می‌شود؛

1. مرحله استقرار گیاه که شامل؛ کاشت و جوانه زنی می‌شود. معمولاً جوانه زنی 7 روز پس از کاشت رخ می‌دهد.
2. مرحله سبزینه ای که شامل؛ سبز شدن، پنجه دهی و ساقه دهی می‌شود.
3. مرحله گلدهی که شامل؛ خوشه دهی و گلدهی می‌شود.
4. مرحله تشکیل دانه که شامل؛ شیری شدن، خمیری شدن، دانه بستن و رسیدن می‌شود.

در نظر داشته باشید که گندم در هر مرحله از رشد، نیاز آبی متفاوتی دارد. بنابراین باید بر اساس مرحله رشد، مقدار آب مورد نیاز در اختیار گیاه قرار گیرد. به طور مثال كمبود آب در مرحله گلدهي در مقايسه با مرحله ابتدايي رشد يا مرحله رسيدن باعث می‌شود تا عملكرد گندم بيشتر كاهش یابد.

اهمیت آبیاری در افزایش راندمان گندم

به طور کلی، گندم معمولاً به سه صورت آبی، دیم و دیم با آبیاری تکمیلی کشت می‌گردد. مناطقی که گندم به صورت دیم کشت می‌شود، عمده فصل رشد گندم در فصل بارندگی قرار می‌گیرد. اما جدیدترین پژوهش ها نشان می‌دهد مزارعی که به صورت دیم کشت می‌شوند، نسبت به آبیاری کامل حدود 60 درصد کاهش راندمان دارند. یعنی اگر عملکرد گندم در آبیاری منظم، 2282 کیلوگرم در هکتار باشد (حدود 2 تن در هکتار)، عملکرد گندم در مزارع دیم حدود 900 کیلوگرم است. این مسئله نشان از اهمیت و نقش تاثیرگذار آبیاری در میزان برداشت گندم است.

نیاز آبی گندم

گندم برای رسیدن به بلوغ فیزیولوژیکی و عملکرد بالقوه آن به طور متوسط ​​به 350 تا 600 میلیمتر آب نیاز دارد. در برخی از مناطق، بارندگی در فصل زمستان این نیازها را پوشش می دهد. به همین دلیل در این مناطق گندم به صورت دیم کشت می‌شود. از آنجا که معمولاً مقدار آب مورد نیاز در مزارع، بر حسب لیتر بر ثانیه یا متر مکعب بر ساعت سنجیده می‌شود، اگر بخواهیم این عدد را به متر مکعب تبدیل کنیم، باید عدد عمق آب را بر حسب میلیمتر در 10 ضرب نموده تا تبدیل به متر مکعب در هکتار گردد. بنابراین نیاز آبی گندم در کل دوره رشد در هر هکتار حدود 6000 متر مکعب است.

گندم هر چند روز یکبار به آبیاری نیاز دارد؟

مهم است که کشاورز میزان آب ورودی به مزرعه را مدیریت کند. زیرا برنامه ریزی آبیاری علاوه بر کاهش هزینه ها باعث افزایش میزان محصول برداشت شده در واحد سطح خواهد شد. همچنین تنها با برنامه ریزی درست می‌توان به موقع و به اندازه کافی، نیاز آبی گیاه را تامین کرد و از تنش آبی جلوگیری کرد.

اولین سوال در این فرآیند این است که گندم هر چند روز یکبار به آبیاری نیاز دارد. ساده ترین راه حل برای تشخیص این مسئله، بررسی میزان رطوبت خاک است. کشاورز باید خاک را بررسی نموده و ببیند آیا خاک به حدی خشک شده است تا به آبیاری نیاز داشته باشد. در تصویر زیر تفاوت بین خاک مرطوب و خشک نشان داده شده است. البته در نظر داشته باشید برنامه ریزی دقیق تر بر حسب؛ میزان تبخیر و تعرق، اقلیم آب و هوایی، روش آبیاری و میزان نفوذ پذیری خاک انجام می‌شود.

زمانبندی آبیاری گندم (شروع آبیاری/پایان آبیاری/ تعداد دفعات آبیاری)

این محصول بسته به نوع خاک و میزان بارندگی به 4 تا 6 بار آبیاری نیاز دارد. محصول گندم در مراحل بحرانی زیر به حداقل 5 آبیاری نیاز دارد.؛

• آبیاری اول: بلافاصله پس از کاشت. البته در مناطقي كه خاك مشكل سله بستن دارد، بهتر است ابتدا زمين كاشته شده و سپس آبياري انجام شود. آبیاری اول به ویژه در مناطقي كه در مراحل بعدي رشد، آب كافي در اختيار ندارند بسيار مهم است.
• آبیاری دوم؛ بعد از شروع ریشه دهی (20 الی 25 روز پس از کاشت)
• آبیاری سوم؛ مرحله پنجه زنی فعال و شروع ساقه دهی (35 الی 45 روز پس از کاشت)
• آبیاری چهارم؛ مرحله خوشه دهی و شروع گلدهی (50 الی 60 روز پس از کاشت)
• آبیاری پنجم؛ شروع پر شدن دانه و مرحله خميري نرم (75 روز پس از کاشت)

در نظر داشته باشید که؛ شروع ریشه دهی و گلدهی بحرانی ترین مراحل هستند. حتی تنش خفیف تا متوسط ​​آبی در طی این مراحل منجر به کاهش عملکرد نهایی گیاهان به دلیل محدودیت فتوسنتز و کاهش رشد سلولی و برگ می شود. تا 70 درصد کل نیاز گیاه به آب از پایان پنجه زنی تا مرحله گلدهی است. بنابراین در این مراحل باید آبیاری به صورت منظم و مطابق با نیاز آبی گیاه انجام شود. به علاوه در زمان جوانه زدن باید از رکود آب جلوگیری کرد. همچنین این زمانبندی به نسبت رقم گندم و فصل کشت (بهاره یا زمستانه) اندکی تغییر می‌کند.

انواع روش‌های آبیاری گندم

• آبیاری کرتی گندم

آبیاری کرتی در دسته آبیاری های سطحی قرار می‌گیرد. در این روش ابتدا زمین را مسطح نموده و سپس آن را قطعه بندی می‌کنند. به هر قطعه یک کرت گفته می‌شود. معمولاً آب در قطعه اول جاری می‌شود و پس از رسیدن به مرحله اشباع، وارد قطعه بعدی می‌گردد. در کشت گندم به صورت سنتی، از همین روش آبیاری استفاده می‌شود.

• آبیاری نشتی گندم

آبیاری جوی و پشته نوعی روش آبیاری سنتی است. در این روش از قدرت نشت آب کمک گرفته می‌شود. معمولاً آبیاری نشتی را با عناوین مختلفی مثل؛ فارو، جویچه، ردیفی و جوی پشته ای معرفی می‌کنند. در این روش آب بر روی کل سطح زمین جریان پیدا نمی‌کند بلکه فقط قسمت منطقه ریشه، آبیاری می‌شود. در واقع آب در جویچه‌های باریکی به نام شیار یا فارو جاری می‎شود. ورود آب در روش نشتی به این شکل است؛ از درون نهر بالا دست بوسیله دریچه ها، سیفون‌ها و لوله ها. از این روش کمتر برای آبیاری گندم استفاده می‌شود.

• آبیاری قطره ای گندم با نوار تیپ

در دهه اخیر برای بالا بردن راندمان محصول و توزیع یکنواخت آب در سطح مزرعه از روش آبیاری قطره ای برای گندم و جو استفاده شده است. برای اجرای سیستم آبیاری قطره ای، به مسیرهای لوله اصلی و فرعی نیاز است. به علاوه برای انشعاب گیری از لوله اصلی و اتصال لوله های فرعی و آبده به آن باید از اتصالات مختلفی استفاده کرد. یکی از روشهای آبیاری قطره ای گندم، آبیاری با نوار تیپ است. جهت اجرای این روش معمولاً هر 60 سانتیمتر یک نوار تیپ پهن می‌کنند. طول نوار تیپ نباید از 50 متر بیشتر باشد و فواصل خروجی نوار تیپ نیز هر 10 سانتیمتر انتخاب شود.

• آبیاری بارانی گندم (دو روش کلاسیک و استفاده از لوله مه پاش)

آبیاری بارانی نیز یکی از گزینه ها برای آبیاری مزارع گندم است. البته توصیه متخصصان این است که برای گندم از آبیاری بارانی استفاده نشود چون گندم بعد از مرحله ساقه روی، در دسته گیاهان ساقه بلند قرار می‌گیرد. پاشش آب بر روی ساقه گیاه می‌تواند باعث بیماری های قارچی شده و لازم است اقداماتی برای پیشگیری و یا رفع این مسئله صورت گیرد.

اما اگر به هر دلیلی قصد دارید از این روش استفاده کنید، باید آبپاش را طوری تنظیم نمایید که آب باعث خوابیدن گیاه نشود. علاوه بر این، زمانی که دما در سطح مطلوب برای پراکندگی بیماری قارچی است، کشاورزان باید گیاهان خود را به طور مکرر بررسی کنند تا در صورت نیاز اقدامات کنترل بیماری را اعمال کنند. بهتر است بدانید اجرای آبیاری بارانی به دو روش، صورت می‌گیرد؛

1. با استفاده از لوازم آبیاری بارانی اعم از؛ آبپاش، رایزر، شیر خودکار و…
2. با استفاده از لوله سوراخدار بارانی

روش دوم به تجهیزات کمتری نیاز دارد و در سال های اخیر برای کاشت و آبیاری گندم در ایران مورد استفاده قرار گرفته است. اما در نظر داشته باشید که؛ آبیاری گندم با لوله مهپاش روش استانداردی نیست و بیشتر به دلیل هزینه های پایین، مورد استفاده قرار گرفته است.

بهترین فاصله نوار تیپ در آبیاری گندم

در سیستم آبیاری قطره ای با نوار تیپ، فاصله نوارها از یکدیگر یکی از مهمترین مولفه های موثر بر توزیع رطوبت آب در خاک و هزینه اولیه سیستم آبیاری است. در زمان خرید نوار تیپ، باید حتما بر اساس نوع بافت خاک و نوع گیاه، فاصله بهینه را تعیین کرد.

طبق پژوهش های جدید و تجربه کشاورزان، حداکثر فاصله نوار در روش آبیاری قطره ای (نوار تیپ) گندم می‌تواند تا 75 سانتیمتر باشد. در نظر داشته باشید که این عدد، بیشترین فاصله است و هر چه بافت خاک سبک تر باشد باید فاصله نوارها کمتر شود. زیرا از یک سو حرکت آب در خاک با بافت سبک، سریع تر است و از سوی دیگر آب زودتر از دسترس ریشه خارج می‌شود.

بهترین فاصله برای آبیاری با نوار تیپ در خاک با بافت لوم، فواصل 60 سانتیمتر است. این فاصله، عملکرد بالایی را نشان داده است. متوسط عملکرد در روش آبیاری سطحی، فاصله نوار 60 سانتیمتری و 75 سانتیمتری به ترتیب 5260، 6135، 5806 کیلوگرم به ازای هر متر مکعب آب بود.

طبق این جدول و بر اساس جمع بندی پژوهش های انجام شده، در آبیاری قطره ای تیپ عملکرد دانه گندم نسبت به آبیاری سطحی 14 درصد افزایش دارد.

بهترین نوع نوار تیپ برای آبیاری گندم

در صنعت آبیاری و کشاورزی، از انواع نوار تیپ استفاده می‌شود. شکل های مختلف نوار تیپ بدین شرح است؛

• نوار تیپ بغل دوخت

نوار تیپ بغل دوخت نوعی نوار آبیاری قطره ای است که دارای یک درز از کنار است. دوخت و طراحی خاص این نوار تیپ باعث می‌شود جریان آب به صورت یکنواخت از روزنه ها، خارج شود. فواصل قطره چکان ها در این نوار تیپ، 10، 20 و 30 سانتیمتر است. در طرح های آبیاری مزارع، معمولاً از این نوع نوار تیپ استفاده می‌شود. زیرا علاوه بر کارایی و سهولت در پهن کردن، قیمت آن نسبت به سایر نوارهای آبیاری قطره ای پایین تر است.

• نوار تیپ پلاک دار

نوار تیپ پلاکدار نوعی نوار آبیاری قطره ای است که در داخل نوار تیپ، پلاک هایی تعبیه شده است. فواصل پلاک ها در آن هر 10، 20 و 30 سانتیمتر است. ضخامت این نوع نوار تیپ، 150 تا 200 میکرون است و برای طرح های آبیاری در گلخانه ها و فضاهای بسته بسیار کاربرد دارد.

برای آبیاری گندم فواصل قطره چکان ها چقدر باید باشد؟

نوار تیپ از هر نوعی که باشد، قطره چکان های آن در فواصل مشخصی قرار دارد. رایج ترین و پرکاربردترین فواصل مربوط به نوار تیپ 10 سانتیمتر و 20 سانتیمتر است. از آنجا که کشت گندم به شکل متراکم و یا در ردیف هایی با فاصله 15 و یا 20 سانتیمتری است، نوار تیپ مناسب برای آبیاری گندم، نوار تیپ بغل دوخت 10 سانتیمتری است. بنابراین هنگام خرید نوار تیپ برای آبیاری گندم دو نکته را در نظر بگیرید؛

1. نوارها را چند متر به چند متر می‌خواهید پهن کنید؟
2. نوار تیپ هر چند سانتیمتر دارای روزنه خروجی باشد؟

انتخاب فاصله مناسب بین نوارهای آبیاری قطره ای و همچنین فاصله بهینه قطره چکان ها، علاوه بر کاهش مصرف آب آبیاری، عملکرد دانه را نیز افزایش می‌دهد. مورد اول بر روی هزینه تمام شده طرح نیز تاثیر دارد.

سوالات متداول درمورد کاشت و آبیاری گندم

• دوره رشد گندم چند روز است؟

دوره رشد گندم بهاره از 100 تا 130 روز و در مقابل گندم زمستانه به 180 تا 250 روز برای رشد نیاز دارد.

• مناسب ترین درجه حرارت برای رشد گندم چقدر است؟

درجه حرارت مورد نیاز برای رشد و پنجه دهی گندم حدود 15 تا 20 درجه سانتیگراد است.

• بهترین بافت خاک برای کاشت گندم، کدام است؟

این گیاه در انواع خاک‌ها قابل کشت است اما بافت‌های متوسط بهتر هستند. یکی از ویژگی های خاک با بافت متوسط این است که آب در آن به اندازه مناسب ذخیره می‌گردد. به علاوه انتقال آب در این نوع خاک برای جذب ریشه یا بهبود شرایط زهکشی و تبادل هوا، راحت تر انجام می‌شود.

• برای کشت گندم، PH خاک چقدر باید باشد؟

PH مناسب برای رشد گندم، حدود 6 تا 8 است. PH خاک نشان دهنده میزان اسیدی یا قلیایی بودن خاک است. هر چقدر پی اچ خاک بیشتر از 7 باشد یعنی خاک به سمت قلیایی بودن می‌رود. در مقابل هر چقدر پی اچ خاک کمتر از 7 باشد، خاک اسیدی تر است. بیشتر گیاهان نمی‌توانند خاک قلیایی را تحمل کنند.